Spuścizna Narodowej Demokracji i jej miejsce w dziejach ideologii narodowych w Polsce

Abstrakt

Ideologia tzw. „narodowych demokratów” (nazywanych potocznie endekami) pojawiła się w końcu XIX wieku jako próba unowocześnienia polskiego nacjonalizmu, uczynienia go siłą zdolną aktywizować polski patriotyzm bez odwoływania się do romantycznych złudzeń. W przeciwieństwie do patriotów epoki romantyzmu, „nowi nacjonaliści”, zgrupowani wokół Romana Dmowskiego (1864-1939), głosili nacjonalizm integralny, głoszący ideał homogeniczności etnicznej i domagający się od członków tak pojętego narodu niepodzielnej, totalnej lojalności. Dmowski podkreślał, że ideologia jego partii wymagała zaangażowania w walkę nie tylko z mniejszościami etnicznymi, przede wszystkim z Żydami, lecz również z Polakami, inaczej pojmującymi polską tożsamość i interes narodowy. Prezentował swe stanowisko jako wyraz poglądów „prawdziwych Polaków”; przeciwników swej partii nazywał pogardliwie „Pół-Polakami”, postulując podporządkowanie ich „moralnej dyktaturze” narodowej elity. W niepodległej Polsce ideologia endecka proklamowała nieodłączność polskości od katolicyzmu oraz sformułowała ideał „katolickiego państwa narodu polskiego”. W latach 1930. różne postacie tej ideologii zdominowały polskie życie umysłowe, co zaowocowało nadaniem prawicowej konotacji samemu pojęciu „naród”. Pewne elementy tej prawicowej, programowo antyliberalnej tradycji są wciąż żywe we współczesnej Polsce.