Od critice do critique, 1630-1730. Uwagi o genezie pojęcia krytyki historycznej

Abstrakt

Słowo critice, lansowane przez Józefa J. Scaligera ok. 1575 r., używane było przez niego samego i innych filologów z końca XVI i pierwszych dziesięcioleci XVII wieku, by oznaczać szeroki wachlarz naukowych czynności dotyczących starożytnych tekstów greckich i łacińskich, pogańskich i chrześcijańskich: krytykę tekstu, datowanie, atrybucję, interpretację posługującą się dokładną wiedzą o językach i rzeczach Starożytnych, ustalanie i ocenę informacji i opinii zawartych w tekstach, użytkowanie ich dla dokonania postępów w jakiejkolwiek dziedzinie wiedzy oraz dla przywrócenia wierze chrześcijańskiej jej pierwotnej czystości. Słowo to było dla nich wygodnym terminem, ponieważ sugerowało, że główne zadanie uczonego polega na „sądzeniu". Ich koncepcja critice, przypisująca studium tekstów starożytnych rolę hegemoniczną w „rzeczypospolitej uczonych", nie wytrzymała długo naporu prądów filozoficznych i naukowych, powstałych na początku XVII wieku. Kiedy jednak pojęcie krytyki (ściślej: krytyki historycznej i krytyki filozoficznej, a nie krytyki literackiej) nabrało wyraźnego kształtu, w ostatnich dziesięcioleciach XVII wieku, zaczęto je wyrażać terminem wziętym właśnie z literatury filologicznej poprzednich dziesięcioleci: critique. Gdy Richard Simon i Pierre Bayle używali rzeczownika critique i przymiotnika critique, dobrze wiedzieli, jaka tradycja stoi za nimi. Natomiast osiemnastowieczni philosophes nie bardzo już rozumieli dawną critice.