Sztuka, która pozwala zobaczyć niewidzialne. Maurice Merleau-Ponty o malarstwie Cézanne’a i Michel Henry o abstrakcji Kandinskiego

Abstrakt

W koncepcjach francuskich fenomenologów Maurice’a Merleau-Ponty’ego (1908-1961) i Michela Henry’ego (1922-2002) ciało stanowi naczelną kategorię, wokół której konstruują oni złożony system pojęć. Sztuka odgrywa wśród nich rolę niezwykle istotną, o czym świadczy fakt, że w filozofii Merleau-Ponty’ego odnajdujemy liczne odniesienia do malarstwa Paula Cézanne’a (1839-1906), natomiast w twórczości Henry’ego można znaleźć wiele odwołań do twórczości Wassily Kandinskiego (1866-1944). Wybór tych właśnie artystów pozwolił im zilustrować na konkretnych przykładach swoje własne koncepcje estetyczne, których porównanie okazuje się interesujące nie tylko ze względu na niewielki dystans czasowy dzielący myślicieli, ale także na wspólne inspiracje Husserlowskie, z których wyciągają oni zupełnie odmienne wnioski dotyczące sztuki. Ujmując nieco metaforycznie stosunek obu fenomenologów do malarstwa, można powiedzieć, że według Merleau-Ponty’ego malarz intensywnie obserwuje rzeczywistość, aby oddać jej istotę, natomiast dla Henry’ego malarz, aby ową istotę odnaleźć, musi zamknąć oczy. Analiza porównawcza koncepcji estetycznych Merleau-Ponty’ego i Henry’ego dowodzi, jak bardzo się one od siebie różnią, chociaż obaj francuscy filozofowie uważają, że to właśnie sztuka stanowi swoiste medium metafizyki i pozwala „zobaczyć niewidzialne”. Jednak niewidzialne oznacza dla obu myślicieli zupełnie inną rzeczywistość. Dla Merleau-Ponty’ego – cielesność świata, chiazmę, splątanie bytu, la chair, do których dostęp otwiera nam percepcja, zwłaszcza ta, która jest udziałem malarza. Dla Henry’ego natomiast niewidzialne jest Życie, nasza zdolność kochania, cierpienia, odczuwania. Wielkie malarstwo jest zawsze abstrakcyjne, ponieważ nie naśladuje rzeczywistości, ale okazuje się zakorzenione w patosie niewidzialnego Życia nieuchronnie związanego ze źródłową pasywnością – samo-doznaniowością ucieleśnionego Ja.