W Listach o estetycznym wychowaniu człowieka zarysowuje się fundamentalna wieloznacz­ność estetyki Schillera, wynikająca z dążenia do syntezy wartości nawzajem zantagonizowanych i kłócących się ze sobą: wolności i utopii, refleksji i spontaniczności, samowiedzy i harmonii. Bo oto Schiller pozostawia do końca nie rozstrzygniętym centralny problem filozoficzny Listów: kwestię wzajemnej re­lacji między estetyką a moralnością. Dwie różne formuły tej relacji wciąż przeplatają się tu i nakła­dają na siebie. W jednej z nich świat piękna, jako królestwo harmonii pogodnej i szczęśliwej, przewyższa moralność i czyni ją zbyteczną, wyzwa­lając uszlachetnioną skłonność spod "tyranii" imperatywnego obowiązku. W drugiej zaś piękno, jako nierzeczywiste i nietrwałe królestwo estetycznego "pozoru", jest tylko przejściowym momentem pośrednim, który umożliwia moralność i przygotowuje człowie­ka do niej, neutralizując w nim "naturę surową".

Marek J. Siemek

Humboldt wymienia trzy elementy jako podstawę życia naukowego: samotność, wolność i współdziałanie bez wyraźnego celu i przymusu. Nauka ma po prostu swój własny rytm, każdy zaś, kto ją uprawia, ma inne zdolności, a tych nie można rozwijać pod dyktando; zarazem każdy potrzebuje uzupełnienia przez innych, tak że współbycie wielu indywidualności służy i nauce, i pojedynczym osobom.

Karol Sauerland

Idea romantyczna, absolutyzując powo­łanie człowieka, odrywała je zarazem od wszelkiego uspołecznie­nia, odbierała mu więc jakąkolwiek empiryczną real­ność. Idea pozytywistyczna absolutyzując właśnie tę empiryczną realność, likwidowała samo powołanie - na rzecz bezwzględnego podporządkowania. W pierw­szym przypadku kultura traciła swój intersubiektywny charakter, w drugim znaczeniotwórczą samodziel­ność. W obu łącznie - możliwość przekształcenia jej w świadomą praktykę. Fichte dokonał aktu wykroczenia poza to przeciwieństwo, i to zanim jeszcze jako przeciwieństwo dwóch koncepcji kultury zostało ono utrwalone i rozpowszechnione. Zarysował wizję kultury jako realnej przestrzeni międzyludzkiej, miejsca zbiorowego współbycia, którego świadoma organizacja jest rzeczywistym naszym zadaniem. Dokonał też dzieła filozoficznego samouświadomienia tej idei. Nawet jeśli fachowcy orzekną, że Siemek przesadził, czyniąc z autora Powołania czło­wiekagłówną postać filozofii nowoczesnej, i tak zna­czenie Fichtego dla filozofii kultury nie będzie mogło być już zapomniane. Wraz z nim nie będzie mogła być "zapomniana" sama ta idea kultury.

Andrzej Mencwel